पोवार समाजको बिह्याकी वर्तमान स्थिती

 

पोवार समाजको बिह्याकी वर्तमान स्थिती

**********

  "धर्मेच अर्थेच कामेच इमं नातिचरामि॥"

       एक दोस्तको बिह्यामा पंडितजीको मंघ मंघ, नवरदेव नवरी यव मंत्रको उच्चारन करत होता. मी आपलो साधो सुधो मानुस, बिचारमा पड गयेव. येन् श्लोकको अर्थ का रहे....येला वोला येन् श्लोकको अर्थ बिचारन बसेव, पर पता नही चलेव. बहुत माथापच्ची करनको बाद याद आयेव, अरे! आपलो जवर त् गूगलबाबा से, वोलाच खबर लेय लेबीन. झटकन भ्रमनध्वनीको आंतरजालको जरिया एको अर्थ निकालेव. तब पता चलेव की येन् श्लोकमा सांगीसेन का, "वधू अना वर एकदुसरोला असो बचन देसेत की, धार्मिक या आर्थिक या अन्य कोनतोभी कर्तव्यमा जरुरतको हिसाबलक, एकदुजोकी सलाह लेबीन अना वोको अनुसारच पुढको कार्य सिद्धीला लिजाबिन." आता बिचार करो, अगर येतो गहन अर्थ वालो आपलो विवाह संस्कारको श्लोक रहे; त् आपलो विवाह संस्कार केतो पवित्र रहे. आपलो समाज हिंदू धर्मको अभीन्न अंग से. हिंदू धर्ममा मानवी जीवनका सोला संस्कार सांगीसेन. वोकोमाको एक महत्वको संस्कार मंजे विवाह संस्कार आय. पोवारी बोलीमा येन् विवाहलाच बिह्या कसेत. आपलो हिंदी चित्रपटसृष्टीमा बिह्याको महत्व देखावनेवाला बहुतसा पिक्चर बन्यासेत. बिह्यामा हर दस्तुरको हिसाबलक जब् वोय गाना लगसेत, तब् आपलोला भावनामय कर देसेत. एक हिंदी गानामा त् बहुत बढिया कहीसेस.....

   "यारा भुल ना जाना, सातो बचन निभाना"  

       ये सात बचन मंजेच बिह्याका साथ फेरा....ये सात फेरा पुरा होयेव सिवाय आपलो हिंदू बिह्या संपन्न नही होय. या सप्तपदी आपलो पोवार जातमा भोवूर फिरावनको नावलक प्रसिद्ध से.

      आपलो जाती का बिह्या मंजे, खासर की बरात अना डफलीको बाजा अशी विशेष ओरख होती. तसोच पोवार जातको बिह्याकी विशेषता मंजे पोवारी गाना....सब एक दुन एक बढ्कर सेत. "तेलसाई वो तेलसाई, तेलमा पडी काई| रंगनाथ भाऊकी नैनूलायी, तेल चढायके गयी||" या "धरती मायकी दुभारी, कपिला गाय को दूध| पाय का धोव रामाजी बाप हात थुलथुल्या काप||" असा एकसे बढ्कर एक गाना, आमरो पोवारी बिह्याकी खरी शान सेती. हरेक दस्तुरको बखान येन् पोवारी गानामा करेव जासे. येकोमालक महत्वका दस्तुर/रिती पत्रिकामा छापेव जासेत. पोवारी बिह्याका दस्तुर, "मंडपपूजन पासुन चालू होसेत त् मांडोझाडायी वरी" चलता रव्हसेत. येन् बिह्या का दस्तुर या नेंग मंजेच विवाह संस्कार की रिती... बिह्या को पत्रिकामा काही रिती छापी जासेत अना काही नही. पर आबको जमानोमा मोरो जानतोपनमा मी काही बिह्या देखीसेव उनका काही दस्तुर असा सेत.... "मांडो गाडनो अना मंडपपूजन, बिजोरा, फलदान, काकन बांधनो, पोहा अना बुल्या बाटनो, तेलमाती, नांदड पेटावनो, जवाईकरलक दोना मांगनो व चवरी पूजन करनो, मांडो सुतावनो, हरदी, अहेर, नवरदेव/नवरीको आंगपाय धोवनो, मायदसाई, नवरदेवका मांडोमा पाय लगनो, वोला कुरा लेवावनो, धुर धरनो(पहिले खरी खासरकी धुर धरत. आता नवरदेवको गाडीको सामने धुर धरसेत.) बरात सार करनो, नवरीको गाव नवरदेवला उतारावन जानो, मांडो मारनो, रंग झोकनो, जनवासा पर जानो,  अंतरपाठ धरनो, लगुनगाठ फेरनो, पानीग्रहण, दहेज प्रथा, भोवूर फिरावनो, पाय धोवनो, सूत गोवनो अना उकलनो, जेवण, सकारको चाय चिवडा खानो, बाल खेलनो, काकन सोड्नो, टुरी सोपनो, बिदाई करनो, समधी भेट, बरात आगमन, धुर धरनो, जुवाडीपर पाय धोवनो, कुरा लेवावनो, दरवाजा धरनो/ओलांडनो, भरेव रितो खेलनो, तांदुर खेलावनो, खाजो बाटनो, प्रितीभोज, नवरी वापस पठावनो, ढेंडो, मांडोझाडायी." अबुबू| दम लगेव रे भाऊ, सांगता सांगता. त् अशी आपली बिह्या की रिती... काही वर्तमान समयमा खतम भयी अना काही बदल गयी तसोच काही नवी रिती भी जूड गयी. 

    "गयी बात गणपतको घाट" असो मोरो अजी सांगत होतो. आपली सभ्यताको खातमा होयके जो नवा नवा सोंगधतुरा बिह्यामा जुळत गया वोय आमरो अजीला बिलकुल पसंद नोहता. डी. जे. को तालपर नागीननाच नाचनो उनको हिसाबलक नंगानाच होतो. अना बिह्यामा वाकडा तिकडा तोंड करके फोटो काढनो यव वच्छ्यापनाको लक्षण. एक हिसाबलक उनको भी बराबर से. आधुनिकताको नावपर जो अन्य संस्कृतीको अंधानुकरण होय रही से, वू डोरामा बुकनी झोकेव सारखोच से. "देख तमासा पैसेका" असो कसेत यव वर्तमानमा एकदम सही साबित होय रही से. आपलो बिह्याका दस्तुर आपली परंपरा, अना या पूरी बिह्या पद्धती अवलोकन करेवपर काही बात आपलो ध्यानमा आवसेत. उनको हिसाबलक आपलो हर दस्तुरको विश्लेशण करबिन, तब आपलोला आपली चांगली रिती अना काही कुरिती इनको बारोमा पता चले.

     "आपला आपण करावा विचार तरावया पार भवसिंधू"

    येन् उक्तीप्रमाटी बिचार करेवपर काही मुद्दा आपलो सामने आवसेत. वोकोच बिचार करके हल धुंढनो जरुरी से. "कोनतो भी नातो की सुरुवात मांदीलक होसे", असा आमरा शहाना सांगत होता. 'बिह्या जोडनो/मांगाभारी' असो गोड नाव वोन् प्रथाको से. या मांगाभारी की रिती पहिलेको तुलनामा आब् बहुत बदल गयी से. पहिले जो ९५% बिह्या मोठो बुजुर्गको समंतीलक होत वू प्रमाण आब् ७५% ते ८०% पर आय गयी से. आता प्रेमविवाह (कोर्टमैरिज अना तंटामुक्त समती मार्फत) बहुत प्रमाणमा होसेत. पर ये प्रेमविवाह बहुतांशी दु:खदायीच रव्हसेत. आंतरजातीय अना आंतरधर्मीय बिह्या शक्यतो नही करे पाहिजे, येको भविष्य बहुत अंधकारमय रव्हसे. पहिलेका देखाचाही करके होनेवाली, "मांगाभारीवाला बिह्या" आब् भी मोठो प्रमाणमा होसेत. पर येन् पध्दतमा भी समयानुरुप बदलाव भया. पहिले हैसियतको रुपमा पटिल अना किसान असो फरक होतो. अज वू नोकरदार वर्ग अना किसान वर्ग असो होय रही से. पर बहुतांशी नौकरदार वर्ग किसानवर्गलकच निकलेवको कारण यव फरक नगण्य से. बिह्या जोड्नको बारोमा खालपंगत्या -उचपंगत्या अना पटिल -किसान या कुरिती आता समाप्त होय रही से. पटिलला पटिल जवाई भेटेव, मंग भलेही अठठ्या अना कुलक्षनी रव्ह तभी चल. वोकोलक लडकीको जीवन नरक बन जाय. "टुरी मंजे गोठाकी गरिब गाय" या कुरिती आता जवरपास बंद भयी. आता हैसियत पेक्षा गुणवत्ताला जादा महत्व देसेत.

    दुसरो महत्वको मुद्दा म्हंजे पायलगनीको रिवाज (फलदान, खानीपिनी). यव रिवाज वर्तमान कुरितीलक परिपूर्ण होय रही से. पायलगनीमा पैसाकी चढाओढ एकदिन आपलो समाजको निर्धनताको कारण बन सक् से. फोटो काढनोमा गलत नाहाय, पर वोको नावखालत्या जो मर्यादाको उल्लंघन होसे वोको बारोमा का कहेव जाय; येकोसाठी शब्द अपुरा पडसेत. सबकी देखासिखी करता करता आपला मुलतत्व चौपट होय रह्या सेत. पोवार जातकी या देखारोकी पायलगनी सबसाठी घातक से.

    तिसरी बात आपलो "बिह्याको दस्तुरकी." आधुनिकता अना समय बचावनको चक्करमा केता दस्तुर बिसर गया, यव पताच नही चलेव. आबका बिह्या जादा से जादा दुय दिवसका रव्ह सेत. येन् बिह्यामा जमके बराती रव्हसेती. रिस्तेदार अना संगीभाई लबालब रव्हसेती. पर सब बिह्याको दुय घंटाको समयपुरता. बादमा कहा जासेत यव पताच नही चल. जेती आपली पावुत नाहाय वोता पाहुणा बुलावनो; अना सबको समधानसाठी रंगरंगको डेकोरेशन लागावनो, येकोमा आपली पूरी फाट जासे. जेला ठेगरा लगावता लगावता पूरी जींदगी बित जासे. "चार दिवसकी चांदनी" येन् मुहावरा सारखो बिह्याको दुय तासकी चमक धमकसाती लाखो रुपयाको चुराडा करेव जासे. कई बार यव चुराडा कर्ज लेयेव पैसाइनकोच रव्हसे. बिह्याको घोडा-बग्गी, डी.जे.-बँड,  नाच-गाना, दारु-शारू, बफे पार्टी अशी केतीतरी फिजुलखर्ची सिरिफ लोग्इनला आपलो मोठोपना देखावन साती करेव जासे. या सब नवी कुरिती आय नही त् का आय?, येको तुम्हीच बिचार करो. बिह्याका महत्वका दस्तुर खतम करके यव जो धांगडधिंगा सुरू भयी से येकोलक समाजको कभी भलो नही होय सक.

     चौथी अना अत्यंत महत्वकी बात आपलो बिह्याकी "लेनदेनकी प्रथा(अहेर, दहेज)" या प्रथा खरोखरच अती बेकार स्थितीमा आय गयी से. सबकी मनधरनी करनसाठी ये जो प्रथाको वापर करेव जासे वू कदापी मान्य करनलायक नाहाय. येको बोज बराती अना घरवालो दुहीपर समसमान पड्से. पहिलेको राजमा एकदुसरोकी बिह्याको समयमा मदत करनला बनी ये प्रथा अज प्रतिष्ठाको/मानपानको विषय बन रही सेत. ये दुही प्रथा आपलो बिह्याको रुपांतर स्पर्धामा कर रह्या सेत. या आपलोसाठी घातक बात साबित होये. अशी बिह्या संस्कार अना अन्य सामजिक बारोमा जो बहुतसी कुरिती सेत वोय आता बदलनो पडेत.

   "काल करे सो आज कर, आज करे सो अब|

   पलमैं प्रलय होयेगी, बहूरि करेगा कब||"

    कबीरजीको यव दोहा मंजे आपलोसाठी एक ईशाराच से. कुरितीमा फसके आपलो समाजला बरबाद होन देखनपेक्षा, आता आमला जागृत होयके येको खिलाफ आंदोलन छेडनो जरुरी से. "हम सुधरेंगे युग सुधरेंगा, हम बदलेंगे युग बदलेंगा" येन् बातकी आता मनमा पक्की गाठ बांधके, आपलो युवावर्गला कार्य करनो जरुरी से. आता बदलावकी लहर आपलोपासुनच करबिन यव प्रण लेयके मी कार्यप्रवुत्त भय गयी सेव. येन कार्यमा तुमरो भी सकारात्मक साथ मिले, अना आपलो बिह्या संस्कारमा आयी कुरितीपर जोरदार प्रहार करबिन या मनोमन प्रार्थना. आपलो महासम्राट राजा भोजका वंशज आपन शोभबिन असोच कार्य आता आपलोला हाथलक होये पाहिजे.

***********

✍महेंद्रकुमार ईश्वरलाल पटले, किडंगीपार

ता. ०६/०५/२०२१