आमरो समाजकी बदलती कुटुंबपध्दती

 आमरो समाजकी बदलती कुटुंबपध्दती

************ 

"अरे खोप्यामधी खोपा, सुगरणीचा चांगला

देखा पिलासाठी तिन, झोका झाडाले टांगला|

पिल निजली खोप्यात, जसा झुलता बंगला 

तिचा पिलामधी जीव, जीव झाडाला टांगला|" 

        बहिणाबाई चौधरीकी अहिराणी बोलीमाकी ये काव्यपंक्ती आपलो पोवार समाजको गौरवशाली कुटुंब पद्धतीला बरोबर लागू पडसेत. येन् काव्यपंक्तीमा सांगीसेन की सुगरण पक्षी आपलो कलाकौशल्यलक एक सुंदर घर बनायके वोकोमा आपलो पिल्लाइनको लालन पालन करसे. वोको जीव पुरो पिल्लाइनको देखभालमाच गुतेव रव्हसे. तसोच आमरो पोवार समाजकी बुजुर्ग पिढी आपलो नवखो पिढीला योग्य संस्कार देयके बडो सुंदर ढंगलक उनला सुजान, सुसंस्कृत नागरिक बनावसेत. संस्कारकी या धरोहर आपलो कुटुंबपद्धतीको अगंअंगमा विराजमान से. आपलो पोवार समाजकी कुटुंबपद्धती हिंदू रीतीरिवाजको पालन करसे. हिंदू धर्मका सोला संस्कारला आपलो कुटुंबव्यवस्थामा बहुत महत्व से. 

      आपलो समाजको कुटुंबपद्धतीको बारोमा बिचार करनको पहिले आपलोला 'कुटुंब' म्हंजे का आय यव जाननो जरुरी से. येकोसाती आपण सबसे पहिले कुटुंबको बारोमा महान भारतिय तत्ववेत्ता व समाजशास्त्रीको मत देखबीन. कुटुंबको बारोमा तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी संपादित 'मराठी विश्वकोश खंड ४' अनुसार, "बिह्या, रक्तसंबंध या दत्तकविधान अना एकत्र निवास एकोमा बांधेव गयेव दुय अगर अधिक स्त्री-पुरुषको गट म्हंजे 'कुटुंब' आय. असो कुटुंबमा निवासस्थान, सयपाक, स्थायी अना चल संपत्ती, कमाई अना खर्च तसोच सब सभासदकी एक दुसरोप्रती जबाबदारी, हक्क अना कर्तव्य ये सब गोष्टी सामाईक रव्हसेत." पंडित महादेवशास्त्री जोशी संपादित 'भारतिय संस्कृती कोश भाग २' अनुसार, "पुरुष वोकी पत्नी अना वोका टुरुपोटू इनको जो अलग अस्तित्व निर्माण होसे वोलाच 'कुटुंब' कसेत. मी, मोरी सहचारीनी अना मोरा लेकरू यवच कुटुंबपद्धतीको मुलसूत्र आय." 

      काही विदेशी तत्ववेत्ताइन भी कुटुंबको बारोमा उनको परिवेशको हिसाबलक व्याख्या करिसेन. उनकी वोन् बातपर भी आपलोला बिचार करनो पडे. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ 'प्रा.राल्फ बिल्स' अना प्रा. हॅरी हायजरको अनुसार, "आप्तसंबंधको बंधनलक एकत्रित आयेव सदस्यइनको सामजिक समुह म्हंजे 'कुटुंब' आय." तसोच समाजशास्त्रज्ञ 'रॉबर्ट मॅक आयव्हर' अना 'चार्ल्स पेज' को अनुसार, "अपत्यप्राप्ती अना उनको संवर्धन करनसाठी प्रयाप्त निश्चीत अना दीर्घकाल टिकनेवालो लैंगिक संबंधपर आधारित समुह म्हंजे 'कुटुंब' आय." असोप्रकारलक कुटुंबको बारोमा विविध अंगलक बिचार करेव गयीसे. हिंदू कुटंबपद्धतीको बारोमा 'आ. इरावती कर्वे' सांगसेत, "कुटुंब संस्थाको कार्य महत्वको से. कुटुंबमा मनुष्यकी अलग-अलग पिढी मजबूत संपर्कमा रव्हसेत, वोकोलक संस्कृतीकी निर्मीती, संचय अना संक्रांती साध्य होसे. हर पिढीमा संस्कारकी अना बिचारकी एक अलग पद्धत तयार न होता आपलो बापदादाकी पद्धत अपनायेव जासे. संस्कृतीकी विशेषता कुटुंबसंस्थामाच तयार होसे." असोच कुटुंबसंस्थाला आपलो पोवार समाजन् भी दिललक अपनायी सेस. अज आपलो समाजको कुटुंबपद्धतीकी एक अलग पहचान तयार भय गयिसे.

    आपलो समाजव्यवस्थामा कुटंब पद्धतीका प्रमुख दुय प्रकार सांगेव जासेत. एकत्र कुटुंबपद्धती अना विभक्त कुटुंबपद्धती. समाजशास्त्रज्ञ 'पद्मजा ब्रम्हे' को अनुसार कुटुंब पद्धतीका सय प्रकार सेत. वोय आपलो कुटुंबको आकार/सदस्यसंख्या, वंशपरंपरा, बिह्याको स्वरुप येकोपर आधारित सेत. वोय सय प्रकार असा सेत:- १. एकत्र कुटुंबपद्धती, २. विभक्त कुटुंबपद्धती, ३. मातृवंशीय कुटुंबपद्धती, ४. पितृवंशीय कुटुंबपद्धती, ५. एकविवाही कुटुंबपद्धती ६. बहुविवाही कुटुंबपद्धती. आपलो पोवार समाज प्रमुखतालक एकत्रकुटुंब पद्धतीको पालन करसे. पितृवंशीय अना एकविवाही कुटुंबपद्धतीको चलन आपलो समाजमा से. जुनो जमानोमा काही पटिलपांड्या बहुविवाह करत अजभी बहुविवाह पद्धती से पर येको प्रमाण बहुत कमी से. 

         जुनो जमानोमा कमसे कम दस-बारा लोगइनको परिवार रव्ह. वोकोमा एक आजाकी संतान एकसंगमा रव्ह. 'आजा, बेटा, नाती अना पळनाती' असो भरेवपुरेव परिवार रव्ह. संतती नियमनको कायदा तब प्रभावी ढंगलक अमलमा नही आनेवको कारण एक मायला पाच-सय बच्चा सहज होय जात. यव भल्लोमोठो सयुक्त परिवार म्हंजे आपलो पोवार समाजकी विशेषता आय. येन् सयुक्त परिवारमा एकदुसरोको प्रती सबला बहुत जादा हित रव्हसे. एक दुसरोको सुखदु:खमा सबजन सामील होसेत. 'भरेवपुरेव परिवार, पंगतको जेवण, जोडणीको घर, धडीपरकी मांदी, सणत्योहारकी धुमधाम' अशी केतीतरी विशेषता येन् आपलो पोवार समाजको कुटुंबपद्धतीमा सेती. मोठा लोग, लहान बहुबैदीइनला आशिर्वाद देताना सांगत,"तोरो गोकुळ नांद अना घर भर्" सहीलक या कुटुंबपद्धती एक आदर्श कुटुंबपद्धती से. एकोमा मोठोइनकी मानमर्यादा, शहानोको शब्दको प्रभाव, घरकी रितीभाती येला बहोत महत्व से. घरका बुजर्ग आपसमा बिचार करके जो निर्णय लेसेत वोकोमाच सबजन आपलो हित मानसेत. संक्राती, होरी, तिज, अखाळी, राखी, पोरा, दसरा, दिवारी असा केतातरी सण सबलोग मिलके आमरो समाजमा अजभी मनावसेत. 

     "कालाय तस्मे नम:" येन् उक्तीप्रमाटी आमरो कुटुंबपद्धतीमा आता बहुतसा बदलाव होय रह्या सेत. आता आमरी एकत्र कुटुंबपद्धतीभी विभक्त कुटुंबपद्धतीको रस्तापर चल रहिसे. आमरो समाज पुरुषप्रधान से पर कुटुंबमा बाईको भी अनन्यसाधारण महत्व से. मुहुन आमरा जुना जानता लोग कव्हत, "बैल देखन् मुलकी अना टुरी मांगन् कुलकी."  बरोबर! एक घरला, परिवारला जोड्नो अना तोडनो यव सामर्थ्य एक बाईकोच हातमा रव्हसे. "मानुस त् बाहेरको भोवरा रव्हसे." जसी नवो खानदानकी टुरी आपलो नवराघर् नांदनला आवसे, तशीच वा आपलो माहेरका संस्कार चालीरिती धरकेच आवसे. वोकोमालक काही रितीभातीको बिजारोपन वा आपलो ससरालमा करसे. वोय रीतिरिवाज अगर चांगला रह्या त् घर स्वर्ग बन जासे अना खराब रह्या त घर नरक बन जासे. आता आपलो समाजमा बाईको मतला भी बहुत महत्व देसेत. हर निर्णयप्रक्रियामा उनको सक्रीय सहभाग रव्हसे, यव बहुत बढिया बदलाव भयेव. नविन बहुको अलावा सयुक्त कुटुंबपद्धतीमा अन्य कारणलक भी विभक्त कुटुंबपद्धतीको संचार होय रहिसे. नौकरी, व्यवसाय, कामधंदा येकोसाठी अजकी नवी पिढी शहरकर धाव लेय रहीसे. "नवो गावमा, नवो चुलो मांडायके, नवोलक संसार थाटनो बहुत कठिण रव्हसे. पर पापी पेटसाठी यव सब करनोच पड्से." दुर्भाग्यवश आमरी संतती जेन् गतीलक बढ्त जासे वोतो गतीलक पिढीजात जमीनमालक उपज नही निकल्. अना उपजीविकाका नवा साधन धुंढता धुंढता घरको विभक्तीकरन होय जासे. नवो जागापर नवा लोग मिलसेत. उनकी सभ्यता अना बिचारप्रणाली काही अंशमा आपलो सभ्यता अना बिचारप्रणालीपर आक्रमण करसे. जेकोलक आपलो बिचारमा भी बदलाव आवत जासेत. परिवारलक दुरी बढेवलक परिवारको प्रती आपलो लगाव अना आत्मियता कम होन लगसे.

"अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्|

उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुंबकम्॥ (महोपनिषद्, अध्याय ४, श्‍लोक ७१)"

      देखो कुटुंबको केतो उदार अर्थ वरत्याको श्लोकमा सांगेव गयिसे. यव आमरो हिंदू संस्कृतीको बिचारकी महानताको दर्शन करावेसे. एकोनुसार आमरो समाज सांगसे की, "यव आपलो बंधू आय अना यव आपलो बंधू नोहोय एकोसारखो बिचार सिरिफ छोटी सोचकाच लोग कर सक् सेत.उदार ह्रदय वाला लोग पुरो धरतीलाच आपलो कुटुंब मानसेत." आपलो पोवार समाज पुरानोकाल पासून हिंदू सभ्यताको अच्छोलक पालन करसे. आपलो कुटुंब पद्धतीमा, कुटुंबमाका सदस्य, उनको रहन-सहन, कुटुंबकी मर्यादा, स्वरुप येन् सब बातको बिचार करेव जासे. तशी आपली कुटुंबपद्धती पितृप्रधान कुटुंबपद्धती मुहुन ओरखेव जासे. कुटुंबप्रमुखकी जबाबदारी बाप करलक बेटाला अना बेटा करलक नातीला हस्तांतरित होत जासे. घरको मुखिया म्हंजे शहानो, सबकी अच्छोलक देखभाल करसे. आपलो बुळगा मायबापकी सेवा, लहान टुरूपोटूमा संस्काररोपन, सबको लालन पालन, लेकरूइनका शिक्षण अना बिह्या ये सब जबाबदारी वू हासत हासत पार करसे. मोठो मानुस की देखासिखी उनको घरका लहान करसेत. शहानोको बातला वोकी घरवाली कभी नही काट. घरको बहुको डोयीपरको सेव खाल्या नही पळ. सकारको झाडबोहर, सडापानी, सयपाक अना संध्याकालकी दिवाबत्ती हर घरमा बहुत सौजन्यपूर्वक करेव जासे. आपलो मायबापका देया संस्कारका पालन उनका बच्चा करसेत. बापको सामने लेकरू कभी नशापानी नही करत. अना बाप भी आपलो लेकरूइनको सामने नशा करेव हालतमा नही आव. सब एक दुसरोको आदर करसेत. एक दुसरोको सुखदुखमा एकदुसरोकी देखभाल करसेत. 

       आता आपलो समाजको रीतिरिवाज अना कुटुंब पध्दतीमा बहुतसो बदलाव होय रही से. आपली सभ्यता पाश्चात्य संस्कृती अना अन्य समाजको प्रभावमा आपलो अस्सलपना सोड रही से. "दिखावेकी है दुनिया भाई, चलना जरा संभलके" असो ईशाराच आता आपलोला मिल रहीसे. आपला संस्कार आता पेटीमा बंद होयके दिखावाकी चिज बन रह्या सेत. अजको बेटा बापसंग बसके दारू पिवसे. एकच घरमा रव्हनेवाली सासू-बहु, जेठानी-देवरानी एकदुसरोकीच उखरीतिखरी काढसेत. एकच घरमा रयके भी बाप-बेटा, नवरा-बायको सब मोबाईलकोच दुनियामा व्यस्त रव्हसेत. कोनी कोनीसंग धड बोल नही. एकच घरका सब सदस्य सिरिफ एकदुसरोको संपर्कमा सेत पर उनको एक दुसरोको प्रती लगाव खतम होय रही से. सब आता आभासी दुनियाका तीर्थयात्री बन रह्यासेत. माय-बाप लेकरूइन साती कमायिकी मशीन बन गया सेत. अना बच्चा मायबाप साती भविष्यकी गुंतवणुक. "हॉटेलमा खानो बोतललक पानी पिवनो" ये प्रतिष्ठाका लक्षण बन गया सेत. बॉयफ्रेंड-गर्लफ्रेंड वाली संस्कृती कब आमरो समाजमा शिरी येको आमला पता भी नही चलेव. आब् दिवारी अना गरमीको सुट्टीमा गाव आवनो होसे पर येकीभी हमेशा शास्वती नही रव्ह. आपलो परिवारमा कोन पैदा भयेव अना कोन मरेव येकोसिन आपलो लेनोदेनोच खतम भय गयेव. आमरी सोच आता "हम दो और हमारे दो" यहातकच सिमित भय गयी. कालपर्यंत जो आमरोसाती फुफाको देवर, बहिनकी नणंद ये रिस्ता होता, वोय आता अमक्या ढमक्या भय गया सेत. जबतक आम्ही गावकी खुली हवा अना खेतको शुद्ध अनाज ग्रहण करत होता, तबतक आमरोमा बहुत लगावकी भावना होती. आमरा बिचार भी शुद्ध होता. पर जबपासून आम्ही गावकी दहलीज पार करके शहरमा आया, तबपासुन वहाकी दुषित हवा अना मिलावटी अनाज खायके आपलो आत्माला गहान ठेय देया. येन् झगमगाट भरी दिखावाको दुनियामा आमरी वृत्ती आता बहुत संकुचित भय गयी से. आपलो नितीमुल्यको खातमा होय रहिसे. जरी यव येतो बुरो होय रहिसे तरी आत्मसन्मानकी नवी लालसा आमरो काही युवापिढीमा जगी से यव देखके मनला थोडो सुकून भेट्से. वाच क्रांती आता आमरो बोलीभाषा अना सभ्यताको पुनर्जीवन करे यव बिस्वास से.  जो एक चिंगारी आता जलीसे वा एकदिन मशाल बनके सबको दिशादर्शक बने. आपलो पोवार समाजको कुटुंबपद्धतीकी जो अनन्यसाधारण विशेषता सेत वोय सबला सही रस्ता देखायेत. असो आपलो सुंदर परिवारको महत्व बखान करनसाती बहुत सुंदर ओरी एक हिंदी गानामा कही गयीसेत वोय तुम्ही जरुर ध्यानमा ठेवो या सबला प्रार्थना से.....

"स्वर्ग से सुंदर, सपनो से प्यारा

होता है परिवार, यह है भाई बहन का प्यार."

************

✍महेंद्रकुमार ईश्वरलाल पटले, किडंगीपार

ता. १३/०५/२०२१